نقش خصلتهاى عربى در رشد اسلام
کتاب: تاریخ سیاسى اسلام، سیره رسول خدا، ص 321
نویسنده: رسول جعفریان
محیط زندگى عرب جاهلى سبب رشد خصلتهاى ویژهاى در اعراب شده و آنان را به گونهاى خاص تربیت کرده بود.زندگى دشوار قبیلهاى بر افراد قبیله فشارهاى خاصى را اعمال کرده و الزامات جغرافیایى و اقتصادى،نیازها و شرایطى ویژه را بوجود مىآورد.اعراب در این شرایط تربیت شده و در داشتن برخى خصلتها و ویژگیها برجستگى پیدا مىکردند.اگر چه در جاهلیت از این خصلتها و توانمندیها براى مفاسد و مقاصد مطابق با معیارهاى جاهلى بهرهگیرى مىشد،اما اصل و اساس آن خصال این توان را داشت که در مسیرهاى دیگرى نیز بکار گرفته شود.کما این،که برخى خصلتها در اصل در شمار ارزشهاى اخلاقى مثبت بود.
رسول خدا(ص)با تلاشهاى پیگیر خود،توانست آن هدف والایى را که اسلام انسان را به سوى آن فرا مىخواند،در صحابه جایگزین سازد،خصال موجود را در ارتباط با آنهدف والا بکار گیرد و بدین ترتیب،همان خصلتها توانسته است زمینهاى براى رشد اسلام گردد.
از جمله خصلتهاى عرب جاهلى،توانایى تحمل شداید و سختیها بود.این ویژگى در ساختن یک قوم و آماده کردن او براى مقابله با دشواریها و مشکلات،کاربرد جدى و عملى دارد.رسول خدا (ص)در مواجهه با مشرکان و اشراف و قبایل بدوى عرب و نیز جنگهاى طولانى با آنها در مدینه،از این ویژگى موجود در اصحاب خود بهره کافى برد،زیرا در آن شرایط مسلمانان گرفتار مشکلات فراوانى شدند،اما از آنجا که عرب جاهلى در محیط گرم و سوزان عربستان در شرایط سخت و بدون آب و گیاه زندگى کرده و با سختیها خو گرفته بود،توانست همراه پیامبر(ص)در محرومیتها مقاومت نماید و در مقابل فشارها تحمل لازم را نشان دهد.زندگى بدون رفاه در جاهلیت،که بیش از نود درصد مردم با آن درگیر بودند،به اعراب صلابت خاصى داده و این آمادگى را در آنان بوجود آورده بود که حتى در برابر بىآبى بتوانند مقاومت کنند.مطالعه سیره،نشان مىدهد که على رغم وجود مشکلات فراوان،کمتر اعتراضى از ناحیه صحابه بر رسول خدا(ص)شده است.
در اصل،عربها بویژه یاران پیامبر(ص)مردمان اشرافى نبودند بلکه بیشتر آنان از طایفه محروم و زیر دست بودند.نویسنده در آثارى که مطالعه کرده،تنها به یک مورد اعتراض در این زمینه برخورد کرده و آن این که یکى از صفه نشینان مسجد مدینه که معمولا افراد فقیر در آنجا مىآمدند،مىگوید:در آنجا رسول خدا(ص)قدرى خرما میان افراد قسمت مىکرد.یک روز،وقتى آن حضرت در حال نماز بود مردى فریاد زد:،اى رسول خدا!از بس خرما خوردیم شکممان آتش گرفت .رسول خدا(ص)فرمود:به خدایى که جز او خدایى نیست،اگر توانایى بدست آوردن نان و گوشت داشتم براى شما فراهم مىکردم. (1)
ویژگى دیگر اعراب آشنایى با جنگ و درگیرى و حتى عادت بدان بود.در جاهلیت،جنگهاى مداوم قبایل بر سر آب،مرتع و جز آن،روحیه خاصى،خصوصا در اعراب بادیه بوجود آورده بود.جنگهاى بیست ساله و چهل ساله،آن هم در میان دو قبیله،که احتمالا کل جمعیت آن از چند هزار تجاوز نمىکرد،نشانگر لجاجت شدید جنگى آنان است.طبیعى است که نه تنها مردان بلکه حتى زنان و کودکانى که در طى این جنگها پرورش یافته و با آن خو گرفته بودند سلحشورانى مىشدند که به راحتى مىتوانستند رو در روى دشمن ایستادهو مصیبتهاى جنگ را تحمل نمایند.بعدها وقتى رسول خدا(ص)براى سرنگونى حاکمیتهاى ظالمانه و دفاع از کیان اسلام به جهاد بر ضد دشمنان پرداخته و مجبور شد تا در طى ده سال در مدینه،بیش از هشتاد«غزوه»و«سریه»داشته باشد،از این روحیه سلحشورى اعراب استفاده برد،زیرا روشن است که مردمى ترسو که تاب تحمل زخم کوچکى را هم ندارند،نمىتوانستند چنین حرکتهاى نظامى گستردهاى را پى در پى در فاصلههاى کوتاه انجام دهند،اما از آنجا که اعراب،در دوره جاهلیت،با جنگ و ستیز پرورش یافته بودند،در جریان ظهور اسلام توانستند براى گسترش و نفوذ هر چه بیشتر اسلام در مناطق مختلف جزیرة العرب،کمک شایانى بنمایند.
این روحیه سلحشورى بعدها در جنگهاى مختلف مسلمین با رومیان و ایرانیان نیز بکار آمد،و لازم است در شمار عوامل پیروزىها و فتحها،براى این خصلت عرب سهمى در نظر گرفته شود .البته نباید غفلت کرد که در طى جنگهاى مهم صدر اسلام،تنها چند نفر بودند که با شجاعتهاى بىنظیر خویش،دشمن را به شکست مىکشاندند و نباید فراموش کرد که دست کم دو بار،یکى در احد و دیگرى در حنین،کسانى از همین یاران،صحنه نبرد را ترک کردند.
از دیگر صفات بارز عرب جاهلى«مهمان نوازى»آنان است،عرب جاهلى با آنکه براى بدست آوردن منابع زیستى،دائما در تلاش بوده و براى رسیدن به آن به جنگ با رقبا مىپرداخت،در عین حال،در برخورد با مهمان و پذیرایى و حمایت از روحیهاى کاملا مساعد داشت.این مسأله در مواردى توانست مسلمین را یارى نماید و آنان را از رنج غریبى و تنهایى نجات بخشد.
وقتى مهاجرین از مکه به مدینه آمدند با آن که تعداد آنها نسبت به توان اقتصادى مردم مدینه زیاد بود،اما مردم مدینه با برخوردارى از روحیه مهمان نوازى،با آغوش باز مهاجرین را پذیرفتند و در این راه از خود ایثار نشان دادند،بطورى که انصار براى بردن مهاجرین به خانههاى خود،بین آنها قرعه مىانداختند. (2)
در قرآن نیز به ایثار آنان توجه داده شده است. (3) این مسأله نه تنها در میان انصار نسبت به مهاجرین بلکه در میان تمامى مسلمین وجود داشت،روحیه مزبور،اگر چه از جاهلیت به ارث رسیده بود،اما اسلام در تقویت آن سهم مؤثرى داشت.رسول خدا(ص)ضمن سخنى فرمود:اى مردم!خداوند اسلام را به عنوان دین براى شما برگزید،پس با سخاوت و خوش اخلاقى با اسلام همراهى نیکو کنید،آگاه باشید که سخاوت درختى است در بهشتو شاخههاى آن در دنیا قرار دارد،هر کدامتان سخاوتمند باشید،همواره به شاخهاى از آن آویختهاید تا خداوند او را به بهشت در آورد».وجود چنین روحیهاى در ابتداى تشکیل حکومت در مدینه در میان مسلمین سبب شد که فقر به شکل معجزه آسایى از میان جامعه برافکنده شود و همه را به نظام و مؤثر بودن آن در حل مشکلات امیدوار سازد.
پىنوشتها:
1ـ المعرفة و التاریخ،ج 1،ص .277
2ـ الطبقات الکبرى،ج 3،ص 396
3ـ حشر، .19
کلمات کلیدی :
